Các thuốc chống viêm giảm đau không steroid như diclofenac, ibuprofen, aspirin… (viết tắt là NSAID) là một trong những nhóm thuốc được sử dụng phổ biến nhất trên thế giới, đặc biệt ở người cao tuổi, nhóm tuổi luôn có nguy cơ cao bị các phản ứng phụ do thuốc. Trong một khảo sát gần đây ở nước Anh, phản ứng phụ do NSAID chiếm gần 30% tổng số các trường hợp phản ứng thuốc được ghi nhận.
Tổn thương ruột non do sử dụng NSAID
Độc tính đối với đường tiêu hóa trên (dạ dày và tá tràng) là một trong những phản ứng phụ được nhận biết rõ rệt nhất của các thuốc NSAID. Trong khi đó, các tổn thương ở đoạn dưới của đường tiêu hóa do NSAID trước đây lại thường bị bỏ sót do những hạn chế trong khả năng thăm dò ruột non. Một vài thập kỷ gần đây, nhờ những tiến bộ vượt bậc của các kỹ thuật thăm dò ruột non, đặc biệt là kỹ thuật nội soi ruột non, người ta đã phát hiện thấy một tỷ lệ rất lớn các trường hợp tổn thương ruột non liên quan đến việc sử dụng NSAID, đặc biệt ở người có sử dụng thuốc kéo dài trên 3 tháng. Theo một số khảo sát trên bệnh nhân viêm khớp được điều trị nhóm thuốc này trong một thời gian dài, 40 – 75% các trường hợp được nội soi ruột non đã phát hiện các tổn thương loét hoặc chợt ở ruột
NSAID làm hỏng lớp niêm mạc của ruột non
Về mặt mô bệnh học, tổn thương ruột non do NSAID thường khởi đầu với tình trạng viêm loét chợt của niêm mạc ruột non, dẫn đến tăng tính thấm của ruột, gây mất protein và mất máu vào trong lòng ruột.
Biểu hiện lâm sàng của bệnh lý ruột non gây ra do NSAID thường không đặc hiệu và rõ ràng, đa số các trường hợp là không có triệu chứng. Nghiên cứu bằng các phương pháp hiện hình phóng xạ gần đây cho thấy, gần 70% bệnh nhân dùng kéo dài các thuốc NSAID bị tổn thương viêm không có triệu chứng ở ruột non. Những biểu hiện nặng hoặc thậm chí đe dọa tính mạng có thể xảy ra nhưng tương đối ít gặp. Đi ngoài ra máu vi thể là dấu hiệu thường gặp nhất, số lượng máu mất vào trong phân có tương quan với mức độ viêm của niêm mạc ruột, thường trong khoảng 2 – 10ml mỗi ngày. Đi ngoài ra máu số lượng lớn tương đối hiếm gặp, thường do loét chợt niêm mạc ruột. Mất máu kéo dài vào trong phân có thể dẫn đến thiếu máu thiếu sắt.
Thiếu máu thiếu sắt hoặc có máu trong phân sau dùng các thuốc NSAID kéo dài thường là những dấu hiệu chỉ điểm cho các tổn thương ruột non và cần được tiến hành nội soi để khẳng định chẩn đoán. Tuy nhiên, những dấu hiệu này cũng thường gặp trong các tổn thương ở dạ dày và tá tràng, do đó, rất dễ bị bỏ qua và không tiến hành tìm kiếm các tổn thương ở ruột non. Giảm albumin trong máu do bệnh lý ruột gây mất protein cũng có thể là một biểu hiện của tổn thương ruột non do NSAID. Số lượng protein bị mất qua tổn thương viêm của niêm mạc ruột thường ở mức độ nhẹ đến trung bình và có thể tồn tại kéo dài tới 16 tháng sau khi ngưng dùng thuốc trong một số trường hợp. Bên cạnh đó, việc sử dụng kéo dài các thuốc NSAID còn có thể gây rối loạn chức năng ruột non, dẫn đến tiêu chảy và giảm hấp thu, nhưng mức độ thường nhẹ và hiếm khi đủ gây suy dinh dưỡng.
(Ảnh minh họa)
Và cách khắc phục
Cho đến nay, vẫn chưa có phương pháp điều trị nào thực sự an toàn và hiệu quả cho các tổn thương ruột non do thuốc NSAID. Yếu tố cơ bản và quan trọng nhất trong chiến lược điều trị vẫn là ngưng dùng NSAID. Các thuốc chống viêm giảm đau thuộc nhóm ức chế chọn lọc COX-2 như celecoxib, rofecoxib, nimesulide có thể được lựa chọn thay thế để điều trị giảm đau cho bệnh nhân, vì một số nghiên cứu của các nhà khoa học đã cho thấy, tỷ lệ tác dụng phụ trên ruột non của các thuốc này thấp hơn rõ rệt so với các thuốc NSAID. Tuy nhiên, với người sử dụng thuốc kéo dài trên 6 tháng, sự khác biệt về độ an toàn với ruột non của hai nhóm thuốc trên là không rõ rệt.
Vi khuẩn đường ruột được cho là có vai trò trung tâm trong cơ chế bệnh sinh của các tổn thương ruột do NSAID, do đó, kháng sinh đường ruột cũng là liệu pháp được nghiên cứu nhiều nhất cho đến nay, với nhiều loại kháng sinh khác nhau đã được thử nghiệm. Kết quả của một số nghiên cứu thu được cho thấy, kháng sinh metronidazole và sulphasalazine có thể giúp giảm tính thấm của ruột, giảm mức độ mất protein và mất máu vào trong phân, tuy nhiên, nhiều nghiên cứu khác lại không thu được kết quả tương tự. Ngoài ra, do các tổn thương ruột non của NSAID có thể tồn tại tới hơn một năm sau khi ngưng dùng thuốc nên việc điều trị các triệu chứng lâm sàng cũng có thể là cần thiết nếu các triệu chứng này gây ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống người bệnh.
Misoprostol đã được khẳng định có khả năng bảo vệ dạ dày và tá tràng trước độc tính của NSAID. Tác dụng này của thuốc trên ruột non cũng đã được chứng minh qua một vài nghiên cứu gần đây. Trong khi đó, các nhà khoa học đã không tìm thấy khả năng bảo vệ ruột non của các thuốc ức chế bơm proton như omeprazole, lansoprazole trước độc tính của các thuốc NSAID.
BS. Nguyễn Hữu Trường (Bệnh viện Bạch Mai)